Νιτρικα και Περιβαλλον * Vivamus

Ελένη Πισιμίση

Γεωπόνος Επιστήμης Φυτικής Παραγωγής, M.Sc.

Τα νιτρικά που περιέχονται κυρίως στα φυλλώδη λαχανικά και στο πόσιμο νερό αποτελεί ένα πολύ γνωστό πρόβλημα στην επιστημονική κοινότητα. Δεν συμβαίνει όμως το ίδιο και για το καταναλωτικό κοινό, το οποίο σε γενικές γραμμές δεν είναι αρκετά ενημερωμένο για τους κινδύνους που διατρέχει από ένα από τα «αποκτήματα» της εντατικοποίησης των καλλιεργειών.

Νιτρικά και περιβάλλον

Τα νιτρώδη και νιτρικά άλατα είναι χημικές ενώσεις του αζώτου με το οξυγόνο (NΟ₃^– ή NΟ₂^–) που συνδυάζονται με διάφορες άλλες οργανικές και ανόργανες ενώσεις. Με τη μορφή των νιτρικών αλάτων (ΝΟ₃^–) συναντάται το διαθέσιμο άζωτο στο έδαφος. Η αφομοίωση του αζώτου από τα φυτά γίνεται σε δύο στάδια. Παρουσία ενζύμων τα νιτρικά ιόντα (ΝΟ₃^–)μετατρέπονται σε νιτρώδη (ΝΟ₂^–) και εν συνεχεία σε αμμωνία (ΝΗ₃). Η αμμωνία αποτελεί το δομικό συστατικό των αμινοξέων.

Η δράση των ενζύμων εξαρτάται από την παρουσία φωτός. Η ηλιακή ενέργεια παίζει σημαντικό ρόλο στην αφομοίωση των νιτρικών. Αν μεταφερθούν φυτά από το φως στο σκοτάδι, μειώνεται η δραστηριότητα των ενζύμων αυτών με αποτέλεσμα τη συγκέντρωση νιτρικών αλάτων στα κύτταρα των φύλλων.

Ο κυριότερος λόγος για τον οποίο υπάρχουν πλεονάζουσες συγκεντρώσεις νιτρικών αλάτων στα φυτά είναι η αλόγιστη χρήση αζωτούχων λιπασμάτων. Το NO₃^– δεν συγκρατείται από τα κολλοειδή της αργίλου του εδάφους. Όσα νιτρικά άλατα δεν αφομοιώνονται από τα φυτά, ξεπλένονται με τα ποτίσματα ή τη βροχή με αποτέλεσμα να μολύνουν τον υπόγειο υδροφόρο ορίζοντα και στη συνέχεια τα ποτάμια και τις λίμνες, όπου προκαλείται ευτροφισμός.

Η μεγάλη συγκέντρωση νιτρικών αλλά και φωσφορικών ιόντων ευνοεί την ανάπτυξη βακτηρίων και αλγών (algae) σε τέτοιο βαθμό, που σχηματίζουν επικάλυμμα στις υδάτινες επιφάνειες, προκαλώντας σκίαση στο νερό κάτω από την επιφάνεια. Χωρίς φως οι φωτοσυνθετικοί οργανισμοί στον πυθμένα θανατώνονται, προσφέροντας ακόμη μεγαλύτερη ποσότητα τροφής σε άλλα βακτήρια, που συνεχίζουν να αναπτύσσονται. Καθώς ο αριθμός των βακτηρίων αυξάνεται, η κατανάλωση του διαλυμένου στο νερό οξυγόνου αυξάνεται δραματικά, ενώ η παραγωγή ελαττώνεται, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει οξυγόνο για τους μη φωτοσυνθετικούς οργανισμούς, όπως, π.χ. τα ψάρια. Τα ψάρια είναι οι πρώτοι οργανισμοί που πεθαίνουν ενώ ακολουθούν και τα βακτήρια δημιουργώντας ένα νεκρό οικοσύστημα. Αποτέλεσμα του ευτροφισμού είναι η πτώση της ποιότητας του νερού, η μεταβολή της χλωρίδας και της πανίδας των νερών, η μείωση της αισθητικής αξίας του περιβάλλοντος καθώς και οι περιορισμένες δυνατότητες για αναψυχή. (Πηγή: http://el.wikipedia.org/wiki/Ευτροφισμός)

Νιτρικά και υγεία

Εκτός όμως από την τεράστια οικολογική καταστροφή στις λίμνες και τα ποτάμια, τα νιτρικά περνούν στο πόσιμο νερό με μεγάλους κινδύνους για την υγεία του ανθρώπου. Όταν μπουν στον ανθρώπινο στομάχι, τα νιτρικά μετατρέπονται σε νιτρώδη και στη συνέχεια κάτω από ειδικές συνθήκες σε νιτροζαμίνες. Οι χημικές αυτές ενώσεις έχουν αναγνωριστεί ως ηπατοτοξικές και έχουν χαρακτηριστεί σαν μια καρκινογενής ομάδα ενώσεων σε πολλά ζωικά είδη. Από τότε υπήρξαν και υπάρχουν αρκετά στοιχεία που συνδέουν τις νιτροζαμίνες και την καρκινογένεση στον άνθρωπο. Εκείνο, όμως, που είναι χαρακτηριστικό είναι ότι κάθε τύπος πειραματόζωου που έχει «τεσταριστεί», έχει επιδείξει ένα υψηλό βαθμό καρκινογένεσης και σήμερα έχει γίνει ευρέως αποδεκτό ότι αυτές αναπτύσσουν πιθανώς καρκίνο και στον άνθρωπο.

Υπάρχουν ενδείξεις ότι οι υψηλές συγκεντρώσεις νιτρικών στο νερό και στα τρόφιμα σχετίζονται με τα εξής προβλήματα υγείας στον άνθρωπο:

Αυξημένη συχνότητα λεμφώματος και καρκίνου
Αποβολή εμβρύου
Αύξηση της συχνότητας μεταλλάξεων στα λεμφοκύτταρα
Μεθαιμοσφαιριναιμία: blue baby syndrome (κυάνωση της επιδερμίδας και των νυχιών των βρεφών)

Η μεθαιμοσφαιριναιμία αφορά βρέφη κάτω των 6 μηνών διότι το πεπτικό τους σύστημα δεν είναι αρκετά αναπτυγμένο με αποτέλεσμα να μην παράγει αρκετό γαστρικό οξύ για να ελέγξει τον πληθυσμό των βακτηρίων. Τα βακτήρια ανάγουν το ΝΟ₃ σε ΝΟ₂, το οποίο δεσμεύει την αιμοσφαιρίνη προκαλώντας έτσι την εμφάνιση της κυάνωσης γύρω από το στόμα, στα χέρια και στα πόδια. Αν η κατάσταση δεν διορθωθεί το βρέφος μπορεί στη συνέχεια να παρουσιάζει δυσκολίες στην αναπνοή. Άλλα συμπτώματα είναι ο εμετός και η διάρροια.

Η κατάσταση σήμερα – κανόνες

Mε την οδηγία 91/676, της Ε.Ε. του 1991, άρχισε η προστασία του πόσιμου νερού από τις γεωργικές πρακτικές και θέσπισαν ευαίσθητες ζώνες οπού η συγκέντρωση των νιτρικών στο νερό ήταν >50 mg/l. Στις ζώνες αυτές υιοθετήθηκε ειδικό σχέδιο δράσης για τη μείωση της ρύπανσης από λιπάσματα. Από το 1998 λειτουργεί το σύστημα MINAS στην Ολλανδία (MINerals Accounting System) το οποίο παρακολουθεί τις ποσότητες αζώτου (Ν) και φωσφόρου (P), που χρησιμοποιούνται στη γεωργία.

Στόχος του προγράμματος είναι: το έτος 2015 οι περιοχές με συγκέντρωση νιτρικών στα υπόγεια ύδατά τους >50 mg/l, να μειωθούν στο 21% των συνολικών περιοχών, από το 40% που ήταν το 1985, ενώ το έτος 2037 το ποσοστό να μειωθεί στο 12%.

Στην Ε.Ε. προωθείται η θέσπιση των κανόνων της ορθής γεωργικής πρακτικής. Αυτό πρακτικά για τα αζωτούχα λιπάσματα σημαίνει ότι:

Το αζωτούχο νιτρικό λίπασμα δεν εφαρμόζεται στην αρχή της βροχερής περιόδου (φθινόπωρο).
Χρησιμοποιείται ακριβώς η δόση που απαιτείται από την καλλιέργεια.
Το αζωτούχο νιτρικό λίπασμα εφαρμόζεται μόνο όταν οι ανάγκες της καλλιέργειας το απαιτούν.
Σε αμμώδη εδάφη το αζωτούχο νιτρικό λίπασμα εφαρμόζεται σε πολλές και μικρές δόσεις.
Η καλλιέργεια διατηρείται σε καλή κατάσταση, ώστε τα φυτά να προσλαμβάνουν το νιτρικό άζωτο σε ικανοποιητικό βαθμό.

Επειδή ο κίνδυνος για την ανθρώπινη υγεία από τα νιτρικά είναι αρκετά σημαντικός η Ε.Ε. το 1995 θέσπισε ανώτατο επιτρεπτό όριο ημερήσιας κατανάλωσης νιτρικών ίσο με 3,65 mg/Κg σωματικού βάρους του λήπτη, το οποίο αντιστοιχεί σε 255,5 mg ΝΟ₃^–Ν την ημέρα για ένα άτομο του οποίου το βάρος είναι 70 Κg.

Πηγές νιτρικών στην ανθρώπινη διατροφή:

Νερό
Λαχανικά και φρούτα
Φάρμακα όπως sulfonamides, dapsone, bismuth subnitrite, lidocaine
Αλλαντικά με NaNO₂ ως συντηρητικό (κυρίως από κρέατα)
Χυμοί και παρασκευάσματα από λαχανικά και φρούτα
Τοπικά αναισθητικά (Benzocaine, Lidocaine, Hurricaine) κ.α.

Οι κύριες όμως πηγές νιτρικών για τον ενήλικο άνθρωπο είναι ταφυλλώδη λαχανικά (μαρούλι, σπανάκι, αντίδια) καθώς και όσων τουπόγειο τμήμα τους είναι εδώδιμο (ραπανάκι, παντζάρι).

Τρόποι μείωσης των νιτρικών στα λαχανικά υπάρχουν αρκετές, άλλες παραδοσιακές και άλλες με τη βοήθεια της χημικής βιομηχανίας. Οι πιο απλές και οικολογικές είναι οι παρακάτω:

Χρήση ποικιλιών που συσσωρεύουν χαμηλές ποσότητες νιτρικών.
Αύξηση της έντασης και της διάρκειας του φωτός με την εφαρμογή τεχνητού φωτισμού.
Συγκομιδή τον κατάλληλο χρόνο.
Καλλιέργεια την κατάλληλη εποχή.
Υδροπονική καλλιέργεια των λαχανικών.
Βιολογική καλλιέργεια των λαχανικών.

Μέτρα προστασίας από τους καταναλωτές:

Αγοράζοντας εγχώρια φυλλώδη είδη, δεδομένου ότι η χώρα μας έχει καλό φωτισμό και κατά τη διάρκεια του χειμώνα (μειωμένα νιτρικά).
Ξεφλουδίζοντας προϊόντα όπως το αγγούρι και αποφεύγοντας τα εξωτερικά και παλαιά φύλλα του μαρουλιού και του σπανακιού που αποδεδειγμένα παρουσιάζουν μεγαλύτερες συγκεντρώσεις νιτρικών από τα νεαρότερα εσωτερικά φύλλα.
Προτιμώντας βιολογικά φυλλώδη είδη κατά το δυνατό, δεδομένης της απαγορευμένης χρήσης χημικών λιπασμάτων κατά την καλλιέργειά τους.

Δροσόπουλος Ι. Β. 1998. Φυσιολογία Φυτών, Μέρος ΙΙ. Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Πηγή :http://oikopress.gr/index.php/sustainable-growth/103-a