Πεντάνευρο: Ένα παλιό και αξιόπιστο φάρμακο Σιρόπι Πεντάνευρου για τον Βήχα και το Αναπνευστικό από VIVAMUS

Το πεντάνευρο (Plantago lanceolata), γνωστό και με τις ονομασίες ψύλλιο, αρνόγλωσσο, μούσα, πλαντάγινο, πλατάγκο, κορακοπόδι, κατουρόχορτο, περδικοπάτημα, ψαλιδόχορτο και άλλες, ανακηρύχτηκε το 2014 «φαρμακευτικό φυτό της χρονιάς».

Το «φαρμακευτικό φυτό της χρονιάς» επιλέγει από το 1999 η «Ομάδα Μελέτης για την Ιστορική Εξέλιξη των Φαρμακευτικών Φυτών» του Πανεπιστημίου του Βύρτσμπουργκ. Η επιλογή ενός φαρμακευτικού φυτού για κάθε χρονιά στόχο έχει να υπογραμμίσει τη σημασία των φυτών στην ιατρική και τη χρήση τους στη φαρμακευτική.

Ως σιρόπι ή βάμμα το πεντάνευρο χρησιμοποιείται για λήψη από το στόμα στον ξηρό βήχα, τη χρόνια βρογχίτιδα και εν γένει υποστηρικτικά στη θεραπεία ασθενειών που σχετίζονται με πνευμονική αδυναμία. Τέλος, το πεντάνευρο ως σύμβολο συνδέεται με την τραχύτητα, την επιβολή και την αντοχή.

Σήμερα, το πεντάνευρο το λογχοειδές προτιμάται και το συναντάμε σε πολλά φαρμακευτικά σκευάσματα της ομάδας των αντιβηχικών, αποχρεμπτικών και βρογχοδιασταλτικών, επειδή διαστέλλει τους βρόγχους και έχει αντιιική, αντιμικροβιακή, ανοσορρυθμιστική, αντιφλεγμονώδη και σπασμολυτική δράση. Ως φάρμακο για τους πνεύμονες προστατεύει τους βλεννογόνους που παρουσιάζουν ερεθισμό και φλεγμονή, καθώς τους καλύπτει με ένα βλεννώδες στρώμα και καταπραΰνει τους πόνους στο βήχα και τη βαθιά εισπνοή. Δροσίζει σε περίπτωση φλόγωσης και επιδρά γενικά στις «διαχωριστικές επιφάνειες», όπως είναι η επιδερμίδα και ο βλεννογόνος. Χρησιμοποιείται επίσης ως ενυδατικό, στυπτικό και αντισηπτικό.

Το πεντάνευρο ήταν ανέκαθεν γνωστό ως φυτό που θεραπεύει τις πληγές. Η ονομασία του στα γερμανικά, «Wegerich», σημαίνει ο «άρχοντας των δρόμων», και υποδηλώνει πού συναντάμε το φυτό: Τα πεντάνευρα, στα οποία εκτός από το πεντάνευρο το λογχοειδές συγκαταλέγονται το πεντάνευρο ή πλαντάγκο το μείζον (Plantago major L.) και το πλαντάγκο το μέσο (Plantago media L.), φυτρώνουν στις άκρες των δρόμων (συχνά και στη μέση ενός δρόμου), όπου η συγκέντρωση θρεπτικών συστατικών της γης είναι αυξημένη. Το πεντάνευρο είναι ιδιαίτερα ανθεκτικό φυτό. Το πλαντάγκο το μείζον φυτρώνει συνήθως στη μέση ενός δρόμου, ενώ το πλαντάγκο το λογχοειδές το συναντάμε συχνότερα στην άκρη του δρόμου. «Planta» στα λατινικά σημαίνει το πέλμα του ποδιού.

Φυτρώνοντας στην άκρη του δρόμου, το πεντάνευρο βρίσκεται ακριβώς εκεί όπου το χρειάζεται κανείς περισσότερο. Κι αυτό γιατί καταπραΰνει και γιατρεύει όλα όσα μπορεί να συμβούν σε έναν οδοιπόρο: ατυχήματα, αιμορραγίες, τσιμπήματα, εκδορές, κοψίματα, φουσκάλες, ηλιακά εγκαύματα, σχισίματα, τσιμπήματα από έντομα καθώς και ερεθισμοί του δέρματος από τσουκνίδες, μυρμήγκια και άλλα.

Ο χυμός από τα φύλλα του πεντάνευρου καταπραΰνει τους ερεθισμούς, είναι αντιβακτηριδιακός, προωθεί την επούλωση των πληγών, μετριάζει τον πόνο και δρα κατά των φλεγμονών και του κνησμού. Για να πάρουμε το χυμό του πεντάνευρου συνθλίβουμε ένα καθαρό φύλλο ώσπου να βγει ο δροσερός, κολλώδης χυμός του. Το χυμό τον ενσταλάζουμε έπειτα πάνω από την πληγή ή το τσίμπημα από έντομο, ή τοποθετούμε απευθείας το λιωμένο φύλλο με την κολλώδη ουσία του πάνω στο σημείο που έχει προσβληθεί. Σε τσιμπήματα από κουνούπια, σφήκες ή μέλισσες η μέθοδος αυτή έχει αποδειχθεί ιδιαίτερα ωφέλιμη, ειδικά για τους οδοιπόρους. Για τις φουσκάλες το κοπανισμένο φύλλο τοποθετείται μέσα στο παπούτσι ή τυλίγεται γύρω από το δάχτυλο που έχει την κύστη.

Φαρμακολογικά επιβεβαιωμένες και μελετημένες δραστικές ουσίες του είναι τα ιριδοειδή γλυκοσίδια (έως 3%), με την κύρια δραστική ουσία αουκουβίνη, αλλά και καταλπόλη και ασπερουλοσίδιο. Η αντιμικροβιακή δράση του πεντάνευρου του λογχοειδούς αποδίδεται συνήθως στην υψηλή του περιεκτικότητα σε αουκουβίνη, η οποία αποτρέπει τη δημιουργία προσταγλανδίνης και έτσι αναστέλλεται η ανάπτυξη της φλεγμονής. Άλλα συστατικά του πεντάνευρου είναι τα φαινυλαιθανοειδή, τα φλαβονοειδή, οι βλεννοπολυσακχαρίτες, οι τανίνες, τα φαινολικά οξέα, η κουμαρίνη, το πυριτικό οξύ, οι σαπωνίνες, το αιθέριο έλαιο, οι βλεννώδεις ουσίες, οι ανόργανες ουσίες, σίδηρο, ψευδάργυρο και κάλιο.

Αντενδείξεις, παρενέργειες και αλληλεπιδράσεις με άλλα φάρμακα δεν έχουν καταγραφεί. Μόνο η χρήση των σπόρων του πλαντάγκο πρέπει να αποφεύγεται στην εγκυμοσύνη.

Ο Διοσκουρίδης σύστηνε το πεντάνευρο σε αιματώματα, εγκαύματα και δαγκώματα (από σκύλους αλλά και από έντομα). Αλλά και ο Πλίνιος και ο Γερμανός βοτανολόγος και ιατρός του Μεσαίωνα Hieronymus Bock έπλεκαν το εγκώμιο του πεντάνευρου. Ο Γερμανός βοτανολόγος του 16ου αιώνα Lonicerus έγραφε στο «Βιβλίο των βοτάνων» του:

«Πλένοντας με αυτό τα δόντια, απαλλάσσει από τον πόνο και τα οιδήματα [των ούλων]. Ο χυμός του κάνει καλό στις γυναίκες που δεν μπορούν να σβήσουν τον πόθο του άνθους τους, τοποθετώντας το με ένα μαντίλι πάνω στο εφήβαιο, και μόλις αυτό στεγνώσει, το βρέχοντάς το ξανά με το χυμό. Όποιον τον πονά ο λαιμός, να παίρνει πεντάνευρο, να λιώσει το φυτό για να πάρει το χυμό του, να τον πιει και να αλείψει με αυτό το λαιμό του. Αυτό απλώνεται στο στέρνο και βοηθά. Βάζοντας το χυμό στα αυτιά, γιατρεύει τον ίλιγγο».

Ακόμη και ο Σαίξπηρ αναφέρει το πεντάνευρο ως εξαιρετικό γιατρικό για τα πρησμένα πόδια: «Το κορακοπόδι σου, γιατρέ, είναι ένα κι ένα…» λέει ο Μπεμβόλιο στον Ρωμαίο (Ρωμαίος και Ιουλιέτα, πράξη 1η, σκηνή 2η).

Ο Ελβετός καθολικός ιατρός Johann Künzle λέγεται ότι όταν τον ρώτησαν εάν εφαρμόζοντας το πεντάνευρο εξωτερικά υπάρχει κίνδυνος μόλυνσης, απάντησε: «Η λέξη αυτή είναι άγνωστη στο πεντάνευρο. Το επίθεμα με πεντάνευρο είναι το πρώτο, κάποιες φορές το καλύτερο μέτρο που μπορούμε να λάβουμε, γιατί η επούλωση των πληγών είναι ταχύτατη. Ο χυμός από πεντάνευρο κλείνει τότε σαν με μια αόρατη κλωστή τη χαίνουσα πληγή».

Παλιά, η χρήση φύλλων πεντάνευρου ήταν διαδεδομένη για την ανακούφιση των ποδιών των κουρασμένων οδοιπόρων: «Ένα φρεσκοκομμένο φύλλο πεντάνευρου μες στα παπούτσια έχει αναζωογονήσει πολλούς κουρασμένους ταξιδιώτες», γράφει η Μαρία Τρέμπεν στο βιβλίο της Υγεία από το Φαρμακείο του Θεού [εκδ. Κέδρος, 2002]. Στη λαϊκή ιατρική, τα νεύρα των φύλλων του πεντάνευρου χρησιμοποιούνται επίσης τυλιγμένα ώστε να σχηματίσουν ένα μικρό κουβάρι και τοποθετημένα στο αυτί για να μετριάσουν την ωταλγία, ενώ το μάσημα των φύλλων συνηθιζόταν σε περίπτωση πονόδοντου. Η Μαρία Τρέμπεν συστήνει (στο ίδιο βιβλίο) το πεντάνευρο το λογχοειδές για τη φυματίωση των πνευμόνων και τον κοκίτη, αλλά και σε χρόνια προβλήματα των πνευμόνων.

Τα τρία είδη του πεντάνευρου έχουν παρόμοιες χρήσεις και διακρίνονται εύκολα μεταξύ τους. Το πεντάνευρο το μείζον έχει πλατιά, ωοειδή φύλλα. Το πεντάνευρο το λογχοειδές, το φαρμακευτικό φυτό της χρονιάς 2014, έχει στενά, λογχοειδή φύλλα. Το πεντάνευρο το μέσο έχει φύλλα πλατύτερα από εκείνα του λογχοειδούς, αλλά όχι τόσο πλατιά και ωοειδή όσο εκείνα του μείζονος. Στο γένος Plantago διακρίνονται βοτανολογικά περίπου 190 είδη που είναι ευρέως διαδεδομένα στην Ευρώπη, την Κεντρική και τη Βόρεια Ασία. Αλλά και το ψύλλιο, οι σπόροι δηλαδή του πλαντάγκο (Plantago psyllium), προέρχεται από την οικογένεια των Πλαναγινιδών (Plantaginaceae). 

Όποιος θέλει να ακολουθήσει τη μέθοδο των παλαιών βοτανολόγων, διακρίνει τη χρήση των ειδών του φυτού με βάση το σχήμα των φύλλων. Έτσι, το πεντάνευρο το λογχοειδές με τα στενά του φύλλα ενδείκνυται για τα κοψίματα του δέρματος, ενώ το πεντάνευρο το μείζον με τα πιο στρογγυλά φύλλα για τσιμπήματα εντόμων και φουσκάλες (πληγές πιο «στρογγυλές» στο σχήμα).

Εκτός από τη θεραπευτική δράση του φυτού, τα πλούσια σε βιταμίνες και ανόργανα συστατικά φύλλα του όπως και οι αποξηραμένοι σπόροι του, αλλά και τα άνθη όλων των ειδών του πεντάνευρου είναι ιδιαίτερα δημοφιλή σε όσους χρησιμοποιούν άγρια βότανα στη μαγειρική.

Στην παραδοσιακή ευρωπαϊκή φυσικοπαθητική ιατρική χρησιμοποιούνται κυρίως τα υπέργεια τμήματα του φυτού, ιδιαίτερα τα φύλλα του. Σε παλαιά βιβλία βοτανολογίας ισχυρότερη όλων θεωρείται η δράση του πεντάνευρου του μείζονος.

Ο Tabernaemontanus, ιατρός και βοτανολόγος του 16ου αιώνα, σύστηνε τη χρήση του πεντάνευρου για παθήσεις του ήπατος, των πνευμόνων, της σπλήνας, του στομάχου ή των εντέρων, «καθώς έχει ξεχωριστές ιδιότητες που γιατρεύουν και τις εσωτερικές πληγές».

Στην παραδοσιακή κινεζική ιατρική χρησιμοποιούνται προπαντός τα φύλλα (και σπανιότερα οι σπόροι) του πεντάνευρου του μείζονος ή του ασιατικού είδους Plantago asiatica. Ενδείκνυται στις παθήσεις του ουροποιητικού και του ήπατος (ηπατίτιδα), αλλά και στις αιμορραγίες και άλλες φλεγμονώδεις ασθένειες. Τα φύλλα του περιγράφονται ως μαλακά, δροσερά και πικρά και θεωρείται πως ωφελούν την ουροδόχο κύστη, το λεπτό έντερο και τη χοληδόχο κύστη.

Φαρμακολογικά επιβεβαιωμένες και μελετημένες δραστικές ουσίες του είναι τα ιριδοειδή γλυκοσίδια (έως 3%), με την κύρια δραστική ουσία αουκουβίνη, αλλά και καταλπόλη και ασπερουλοσίδιο. Η αντιμικροβιακή δράση του πεντάνευρου του λογχοειδούς αποδίδεται συνήθως στην υψηλή του περιεκτικότητα σε αουκουβίνη, η οποία αποτρέπει τη δημιουργία προσταγλανδίνης και έτσι αναστέλλεται η ανάπτυξη της φλεγμονής. Άλλα συστατικά του πεντάνευρου είναι τα φαινυλαιθανοειδή, τα φλαβονοειδή, οι βλεννοπολυσακχαρίτες, οι τανίνες, τα φαινολικά οξέα, η κουμαρίνη, το πυριτικό οξύ, οι σαπωνίνες, το αιθέριο έλαιο, οι βλεννώδεις ουσίες, οι ανόργανες ουσίες, σίδηρο, ψευδάργυρο και κάλιο.

Αντενδείξεις, παρενέργειες και αλληλεπιδράσεις με άλλα φάρμακα δεν έχουν καταγραφεί. Μόνο η χρήση των σπόρων του πλαντάγκο πρέπει να αποφεύγεται στην εγκυμοσύνη.

Δράση

Αντισηπτικό, αντιφλεγμονώδες, αναλγητικό, αιμοκαθαρτικό, αποχρεμπτικό. Αυξάνει τις εκκρίσεις των πεπτικών υγρών.

Πεδία εφαρμογής

• Παθήσεις των αναπνευστικών οργάνων, φυματίωση, πλευρίτιδα, χρόνια βρογχίτιδα, κοκίτης, βήχας και άσθμα
• Το αφέψημα και ο χυμός του φυτού χρησιμοποιούνται σε σοβαρές γαστρεντερικές ασθένειες – γαστρίτιδα, εντερίτιδα, έλκη του στομάχου και του εντέρου
• ενούρηση, κυστίτιδα, ελονοσία
• ως αιμοκαθαρτικό σε εξανθήματα, εκζέματα, μπιμπίκια
• πυώδεις πληγές, κοψίματα, εγκαύματα, δαγκώματα από έντομα
• για πλύση των ματιών σε περίπτωση φλεγμονής

Οδηγίες εφαρμογής

Κατάπλασμα με φύλλα πεντάνευρου: λιώνουμε φρέσκα, πλυμένα φύλλα πεντάνευρου με τον πλάστη και τα βάζουμε επάνω σε ανοιχτές πληγές.

Αφέψημα: βάζουμε 1 γεμάτο κουταλάκι του γλυκού φύλλα σε 1/4 του λίτρου βραστό νερό. Αφήνουμε να τραβήξει για 2 λεπτά. Πίνουμε 2-3 φλιτζάνια την ημέρα σε περίπτωση ασθένειας (βλ. παραπάνω «Πεδία εφαρμογής», 1-4).

Αφέψημα: βράζουμε 1 κουταλάκι του γλυκού με 1/4 του λίτρου νερό, το αφήνουμε να τραβήξει 2 ώρες και σουρώνουμε. Πίνουμε ένα κουταλάκι του γλυκού 4 φορές την ημέρα, πριν από το φαγητό, σε περίπτωση ασθένειας (βλ. παραπάνω «Πεδία εφαρμογής», 2).

Σιρόπι: Περνάμε 4 γεμάτες χούφτες πλυμένα φύλλα πεντάνευρου από το μύλο, ή τα ψιλοκόβουμε. Προσθέτουμε λίγο νερό, 300 γρ ζάχαρη και 250 γρ μέλι. Σιγοβράζουμε σε χαμηλή φωτιά, ανακατεύοντας συνέχεια, ώσπου το μείγμα να γίνει παχύρρευστο. Το ρίχνουμε σε ένα αποστειρωμένο βάζο. Αφού κρυώσει το διατηρούμε στο ψυγείο. Πίνουμε ένα κουταλάκι του γλυκού, 4 φορές την ημέρα πριν από το φαγητό, σε περίπτωση ασθένειας (βλ. παραπάνω «Πεδία εφαρμογής», 1 και 4).

Πλύσεις πληγών και ματιών: Βάζουμε 2 κουταλιές της σούπας φρέσκα φύλλα σε 1,5 φλιτζάνι καυτό νερό και αφήνουμε να τραβήξουν για 2 ώρες. Σουρώνουμε και χρησιμοποιούμε για πλύσεις.

Πεντάνευρο: Ένα παλιό και αξιόπιστο φάρμακο

Η Μαρία Τρέμπεν στο βιβλίο της Υγεία από το Φαρμακείο του Θεού δίνει παραδείγματα χρήσης του πεντάνευρου από την εμπειρία της. Γράφει, μεταξύ άλλων, ότι μια μέρα παρακολούθησε έναν αγρότη που είχε τραυματιστεί δουλεύοντας στα χωράφια να μαζεύει φύλλα πεντάνευρου, να τα λιώνει και να τα βάζει απευθείας πάνω στην πληγή, χωρίς να τα πλύνει. Παρ’ όλα αυτά, δεν υπήρξε μόλυνση! Η Μαρία Τρέμπεν τονίζει ότι τα φύλλα πεντάνευρου θεραπεύουν κάθε είδους πληγή. Τα επιθέματα με τα φύλλα του φυτού έχουν βοηθήσει ανθρώπους με ανοιχτές πληγές πολλών ετών, όπως γράφει, οι οποίες έκλεισαν πολύ σύντομα παρότι οποιαδήποτε άλλη μέθοδος είχε προηγουμένως αποτύχει. Σημειώνει δε ότι το ίδιο ισχύει και για ηλικιωμένους ανθρώπους. Τέλος, συστήνει τα φύλλα πεντάνευρου και στις κακοήθεις νεοπλασίες, αλλά και για τη θρόμβωση.